Redactie Kinderen 29 mrt 2015, 17:00

Leestijd: 7 minuten

Neem jij je 3-jarige dochter mee naar oma’s begrafenis?

Je dochter is drie jaar oud. En gek op oma. Regelmatig wordt er bij oma gespeeld, en oma komt ook vaak bij jullie. Al vanaf het allerprilste begin is oma een vaste schakel in je dochters leven.

Dan wordt oma ziek. Het aantal bezoekjes neemt af. In het begin neem je je dochter nog mee haar het ziekenhuis, maar naarmate oma achteruit gaat, doe je dat liever niet meer. Af en toe vraagt je dochter naar oma, maar zoals dat bij kinderen gaat zijn er ook veel andere dingen die haar aandacht opeisen. En dus gaan er zomaar dagen, soms zelfs weken voorbij waarop er niet echt aan oma gedacht lijkt te worden.

En toen ging oma dood.

Want zo gaat dat (helaas): oma’s en opa’s gaan op een gegeven moment dood. Als het ‘goed’ is, is dat hopelijk de eerste keer dat je kind in aanraking komt met de dood.

Dit zijn vragen waar ik het laatst met een paar mede-moeders over had, omdat de situatie voor één van hen speelde. Zes vrouwen met elk een andere mening, die alle zes eigenlijk best aannemelijk klonken. Maar ja, wij zijn geen experts.

Vraag het de expert(s)
Ik leg mijn vragen voor aan twee deskundigen in het veld: Daan Westerink en Francisca van der Steen.

Neem je je dochter mee naar het ziekenhuis waar oma er steeds minder monter bij ligt?

Daan: Ja, zeker doen. Belangrijk is vooral dat de ouders er normaal over doen – en rustig uitleggen wat er speelt. ‘Oma ligt op bed want ze voelt zich niet goed’, ‘oma heeft een slangetje in haar neus zodat ze makkelijker ademhaalt’, etc. Benoem dingen en leg ze uit. Als je kinderen weghoudt, heb je geen ‘verwijzing’ en kan het voor kinderen lastig zijn om te begrijpen wat er met oma gebeurt.

Ook later, als oma overleden is, is het belangrijk dat kinderen dat hele proces ‘gezien’ hebben. Het gevaar van een kind wel vertellen dat oma ziek is, maar niet meenemen naar het ziekenhuis is dat de fantasie op hol slaat. Fantasie van kinderen kan vele malen enger zijn dan de werkelijkheid. Nogmaals: het gaat vooral om jouw reactie – als jij het ogenschijnlijk normaal (en dus niet eng) vindt, vinden zij dat ook (niet).

Francisca: Vroeger werd de dood veel meer buiten het bereik van kinderen gehouden, vandaag de dag worden zij er veel meer bij betrokken. Ik zie dat als een positieve ontwikkeling. Je kind meenemen naar het ziekenhuis zou ik zeker doen, zolang je in eenvoudige taal en op rustige wijze vertelt wat er aan de hand is en het kind voorbereidt op wat er komen gaat. Dat oma ziek is, dat het niet zo goed met haar gaat en eventueel zelfs – als ze echt in haar laatste fase is – dat oma binnenkort doodgaat. Vertel ook dat oma haar graag wil zien. Op deze manier geef je oma en kind de kans om op hun eigen manier afscheid te nemen.

Volwassenen plakken soms ze etiketten op dit soort situaties en denken dat hun kinderen dat vast eng zullen vinden. Realiseer je dat kinderen deze etiketten nog niet hebben, en over het algemeen veel opener naar de wereld kijken. Zo’n ziekenhuisbezoek hoeft helemaal geen traumatische ervaring te zijn, integendeel. Hun ervaring van de situatie wordt grotendeels bepaald door hoe volwassenen ermee omgaan.

Wat vertel je je dochter als oma is overleden?

Daan: Het is belangrijk dat je een kind antwoord geeft op de vragen die hij of zij heeft als oma is overleden. Zeg niet ‘oma is gaan slapen’ als metafoor voor oma die dood is. Anders worden kinderen bang om te gaan slapen, of vinden ze het ineens eng als papa en mama slapen – want ‘papa ligt te slapen, gaat hij nu ook dood?’ Slapen is niet hetzelfde als doodgaan, houd die dingen gescheiden.

Probeer haar te troosten zonder dat je iets voor haar invult, dan loop je het risico dat je haar een boodschap meegeeft die ze niet begrijpt, zoals ‘Oma heeft geen pijn meer, het is fijn dat ze nu dood is’. Of ‘Ze was al oud, het is goed zo, ze heeft een mooi leven gehad’. Sta open voor alle vragen die je kind heeft, geen vraag is gek. ‘Hoe heet is de oven waarin oma verbrand wordt? Hoe lang duurt het voordat haar lichaam in de grond verteerd is?’ ‘Dat weet ik niet precies lieverd, maar we zoeken het op’.

Francisca: In zijn algemeenheid hebben kinderen tot 3 jaar niet het besef van leven en dood, dat begint pas zo’n beetje na die tijd te spelen. Kinderen tussen 4 en 6 jaar kennen wel het verschil tussen leven en dood, maar denken dat het iets tijdelijks is: ‘Oma wordt over een tijdje weer wakker’. Kinderen van 6 jaar en ouder beseffen heel goed wat de dood is. Het kan hen angstig maken als ze ermee worden geconfronteerd, omdat ze bang worden zelf dood te gaan of nog meer mensen te verliezen.

Toch is het essentieel kinderen te betrekken bij een overlijden in hun directe omgeving. Door de dood buiten hen om te laten gebeuren, ontneem je ze de kans om te rouwen. Dat kan grote gevolgen hebben voor de rest van hun leven, zelfs decennia later nog. Kinderen hebben een natuurlijke manier van omgaan met rouw en verlies én ze weten als geen ander hoe ze voluit kunnen leven. Laat je kind dus haar eigen weg daarin vinden. Als ouder hoef je alleen maar dichtbij te blijven en eerlijk te zijn. Reik je dochter ook andere manieren aan dan taal om haar gevoelens te uiten. Tekenen over de dood kan een enorme uitlaatklep zijn.

Neem je je dochter mee naar oma’s begrafenis?

Daan: Ik ben ervoor dat kinderen hun eigen route bepalen. Als een kind in paniek raakt van het idee van een begrafenis en pertinent niet mee wil, dwing haar dan niet. Maar toch zie je steeds vaker dat ouders (kleine) kinderen meenemen naar een begrafenis of crematie. Uitvaartcentra zijn daar ook steeds meer op ingericht; vaak zie je een tafel met kleurplaten of Lego in de hoek staan.

Ik ben ook van mening dat een kind prima in de kist kan kijken, en oma’s koude lichaam kan voelen. Een dode zien is vaak helemaal niet zo eng, nogmaals: de fantasie is vaak veel enger dan de werkelijkheid. Als jij normaal omgaat met oma die dood is, mooi aangekleed maar koud aanvoelt, laat je je kind zien dat de dood niet eng is. Het bijkomstige ‘voordeel’ van je kind meenemen naar de begrafenis is dat je er later op terug kunt komen, en daarmee je kind kunt helpen bij het onder ogen zien van het feit dat oma er niet meer is. ‘Weet je nog, we hebben oma’s lijf begraven. We hebben haar een kus gegeven, en toen hebben we bloemen op de kist gelegd. Oma had haar lijf niet meer nodig.’

Tip:

zorg dat je een back-up hebt tijdens de begrafenis, iemand die je kinderen opvangt als ze rondrennen. Want ook jij moet afscheid nemen. Kinderen die rennen: ook dat mag. Kinderen wisselen verdriet en plezier vaak moeiteloos met elkaar af, sta ze dat ook toe.

Francisca: Ik raad zeker aan om je kind mee te nemen, net als dat ik het goed vind dat kinderen in de kist kijken – ongeacht hoe jong ze zijn. Dan zien ze met hun eigen ogen dat oma niet meer leeft. Het is de interpretatie van volwassenen dat dit ‘heel heftig’ is, terwijl dat in de beleving van een kind niet zo hoeft te zijn. Als ze niet wil, dan uiteraard niet forceren. Maar kinderen zijn van nature nieuwsgierig. Wil je dochter oma nog aanraken? Doen! Dan is dat blijkbaar de manier voor jouw dochter om te voelen dat oma niet meer leeft. Wil ze daarna een vrolijk liedje zingen of spelen? Mag ook! Blijf in de buurt zodat je haar een beetje in de gaten kunt houden, en neem speelgoed mee voor een eventuele uitlaatklep.

Daan Westerink is journalist, rouwdeskundige en auteur van onder meer ‘Leven zonder ouders’ en ’Verder zonder jou’. Ze geeft trainingen ‘Kinderen en rouw’ aan gedragswetenschappers en aan HBO-hulpverleners die rouwende kinderen begeleiden.

Francisca van der Steen is creatief rouwbegeleider en trainer. Naast creativiteit speelt ook spiritualiteit een grote rol in haar begeleidingstrajecten.

Wat vind jij? Zou jij je (jonge) dochter of zoon meenemen naar de begrafenis van een familielid of goede bekende? Deel je ervaringen met Famme.

Lees ook: Phileine schreef een prachtige brief aan haar demente oma >